Kambodża – s’rok k’mai, gum-bOO-jee-a, Kampuchea; franc. Cambodge, ang. Cambodia.
Nazwa kraju brzmi po khmersku gum-bOO-jee-a , najczęściej transkrybowana jako Kampuchea (trzeba tu nadmienić, że nie istnieje jakakolwiek powszechnie stosowana transkrypcja języka khmerskiego na języki obce; piszemy np. Duch albo Deuch, Kaing Guek Eav albo Kang Kek Iew). Khmerską wymowę odzwierciedlają Cambodge i Cambodia.
Polska nazwa Kambodża pochodzi od Cambodge. Po 1975 roku Czerwoni Khmerzy w swoich obcojęzycznych publikacjach zaczęli używać wyłącznie Kampuchea uznając Cambodge i Cambodia za narzucone przez kolonizatorów i imperialistów. Zanim w 1989 roku oficjalnie powrócono do nazwy Kambodża, w Polsce też funkcjonowała nazwa „Kampucza”. Obecnie terminu Kampuchea lub Kampucza używa się do określania okresu rządów Czerwonych Khmerów w tym kraju (rozpowszechniony jest angielski skrót DK – od „Democratic Kampuchea”).
O sobie mieszkańcy mówią, że są Khmerami (k’mai). Stąd francuskie słowo Khmer, które rozpowszechniło się i w innych językach. Używa się też określenia Kambodżanie, które nie jest rozpowszechnione w Kambodży.
Do określenia języka możemy używać obydwu słów – khmerski lub kambodżański. W Kambodży stosuje się tylko słowo „khmerski” – pee-a-saa k’mai.
Czerwoni Khmerzy – k’mai grahorm – rozpowszechniona jest też francuska nazwa „Khmer Rouge” – pierwotnie kambodżańska komunistyczna partyzantka pozostająca pod silnym wpływem idei maoistowskich i korzystająca z pomocy Chińskiej Republiki Ludowej i Demokratycznej Republiki Wietnamu. Nazwana tak pogardliwie w latach 60-tych XX wieku przez rządzącego wówczas Kambodżą księcia Norodoma Sihanouka. Po obaleniu Sihanouka w 1970 r. Czerwoni Khmerzy weszli z nim w koalicję. Rządzili Kambodżą w latach 1975 – 1979 (wcześniej na wielu tzw. „obszarach wyzwolonych”). Ich państwo nosiło oficjalną nazwę „Demokratyczna Kampucza” (gum-bpOO-jee-a bpra-jee-a-teup-bpa-dtay). Kierownictwo Czerwonych Khmerów mówiło o sobie Angkar (ong–gaa – „organizacja”).
Zapraszam Państwa do obejrzenia nowego filmu* znanego kambodżańskiego reżysera Rithy Panha „Duch, pan piekielnej kaźni”. Są to wybrane fragmenty z trwających ponad 300 godzin rozmów, jakie reżyser przeprowadził z człowiekiem lepiej znanym pod swoim rewolucyjnym przydomkiem Duch ( prawdziwe imię Kaing Guek Eav ). W latach 1975 – 79 Duch był szefem Tuol Sleng – największego więzienia w polpotowskiej Kambodży, które nosiło kryptonim S – 21.
Po obaleniu Czerwonych Khmerów w 1979 roku Duch uciekł do Tajlandii, przyjął chrześcijaństwo a następnie mieszkał w Kambodży na terenach nadal kontrolowanych przez oddziały Pol Pota. Dopiero w 1999 roku został przypadkowo rozpoznany przez fotografa i dziennikarza Nica Dunlopa, aresztowany i osadzony w więzieniu.
Jego proces rozpoczął się w stolicy Kambodży Phnom Penh w 2009 roku. Była to tzw. sprawa 001 tocząca się przed powołanym dopiero w 2006 roku Trybunałem Czerwonych Khmerów. W 2010 roku Ducha skazano na karę dożywotniego wiezienia.
Urodzony w 1964 roku Rithy Panh to znany na całym świecie kambodżański reżyser i scenarzysta. Po dojściu do władzy Czerwonych Khmerów w 1975 roku wraz z całą rodziną został wysiedlony z Phnom Penh i zesłany do pracy w komunie ludowej. Stracił rodziców i większość rodziny. W 1979 roku zbiegł do Tajlandii, gdzie przebywał w obozie dla uchodźców. Następnie wyjechał do Francji. Tam ukończył studia filmowe. W 1990 wrócił do Kambodży, ale zawodowo nadal krąży między Phnom Penh i Paryżem.
Większość jego filmów jest związana z tragicznym okresem rządów Czerwonych Khmerów kiedy to maoistowscy komuniści doprowadzili do śmierci prawdopodobnie nawet 2 z 7 milionów mieszkańców tego kraju.
Najbardziej znane filmy Rithy Panha to:
Rice People (1994) – pokazywany na festiwalu w Cannes i zgłoszony do Oscara za najlepszy film zagraniczny,
Bophana: A Cambodian Tragedy (1996),
One Evening After the War (1998),
S-21: The Khmer Rouge Killing Machine (2003),
Duch, Master of the Forges of Hell [Duch, pan piekielnej kaźni] (2012).
Rithy Panh jest też jednym z założycieli Centrum Bophana (Bophana: Audio Visual Resource Center) – ośrodka gromadzącego filmowe i dźwiękowe zasoby Kambodży, nazwanego imieniem Bophany, która zginęła w więzieniu Tuol Sleng, a której pamiętniki zainspirowały Rithy Panha do nakręcenia o niej wymienionego już filmu.
Rithy Panh wydał w tym roku we Francji autobiograficzną książkę „L’elimination” bezpośrednio powiązaną z dzisiejszym filmem. Zawiera ona między innymi zapis fragmentów rozmów z Duchem.
Jestem orientalistą. Pierwszy raz odwiedziłem Kambodżę ćwierć wieku temu. Od tego czasu jeżdżę tam regularnie, czasami wiele razy w roku. Znam kraj, historię i kulturę a zbrodnie popełnione przez ekipę Pol Pota są w jakimś sensie częścią mojego życia, ale nie mam z Kambodżą żadnych powiązań rodzinnych i patrzę na nią chłodnym naukowym okiem. Przeczytałem chyba wszystko, co napisano o Czerwonych Khmerach, ale zobaczyć a przeczytać to coś całkiem innego.
Wspominam niesamowite wrażenie jakie zrobiła na mnie w 1988 roku pierwsza wizyta w więzieniu Tuol Sleng, które „gra” w pokazywanym dzisiaj filmie. Do Kambodży nie przyjeżdżali wtedy żadni turyści, ale więzienie, z którego już uczyniono Muzeum Ludobójstwa było udostępniane oficjalnym delegacjom. Byłem wtedy jedynym gościem. Specjalnie dla mnie otwierano sale więzienne, miejsca przesłuchań i tortur. Potworny upał, szczęk i skrzyp otwieranych zamków i drzwi, zaduch , zapach stęchlizny i przeraźliwe niekończące się wycie psa dobiegające z sąsiedztwa. Pamiętam, że włosy dosłownie stały mi na głowie.
Tak było i z dzisiejszym filmem. Musiałem go obejrzeć przed pokazami. Dokładnie i tak jak to ma miejsce w kinie – „ za jednym zamachem”. Musiałem się skoncentrować, czytać napisy, ale i wsłuchiwać w głos Ducha.
Wrażenia? Z jednej strony przerażenie i odraza. Żal więzionych i katowanych. Z drugiej żal Ducha, który stał się trybikiem w wielkiej rewolucyjnej maszynie do zabijania i całe życie poświęcił złej sprawie. Żal, że będzie musiał być ze sobą do końca swoich dni. Z jednej strony pomyślałem, że taki potwór zasługuje tylko na śmierć . Z drugiej , że największą karą będzie dla niego dożywotnie więzienie.
Usłyszymy historię życia Ducha. Urodzony w 1945 roku. Wykształcony, mówiący po francusku. Zdolny, sumienny, perfekcyjny. Na początku lat siedemdziesiątych związał się z Czerwonymi Khmerami. W 1971 roku został szefem czerwono-khmerskiego obozu o kryptonimie M-13 a po zajęciu Phnom Penh więzienia S21 Tuol Sleng.
Wyjaśnię teraz kilka pojawiających się w filmie terminów, imion i nazw, co pomoże w zrozumieniu jego treści.
Angkar – (ong – gaa , ong-gaa bpa-de-woa-ut) – „organizacja, organizacja rewolucyjna” . Terminem tym określało się kierownictwo Czerwonych Khmerów. W jego skład oprócz Pol Pota wchodzili między innymi sądzeni obecnie przed Trybunałem Czerwonych Khmerów Ieng Sary i jego żona Ieng Thirith, Khieu Samphan, Nuon Chea. Angkar odnosiło się do partii i państwa. Jej skład otoczony był tajemnicą i często się zmieniał. Tajemniczość i kolektywność Angkar sprawiała , że mieszkańcy Demokratycznej Kampuczy nie wiedzieli, kto nimi rządzi. Najważniejszą osobą w Angkar był Pol Pot (rewolucyjny przydomek ; naprawdę nazywał się Saloth Sar). Dopiero w 1977 roku Pol Pot ujawnił oficjalnie istnienie Komunistycznej Partii Kambodży (założonej w 1960 roku) i siebie jako jej sekretarza generalnego. Używanie imienia Pol Pota rozpowszechniło się o obaleniu Czerwonych Khmerów w 1979 roku – mówimy obecnie „reżim Pol Pota”, „w czasach Pol Pota”, „polpotowcy” itp.
Wielokrotnie pokazywana fotografia młodej dziewczyny przedstawia wspomnianą wcześniej Bophanę, której zeznania i dziennik są porównywane często z dziennikiem Anny Frank. Duch używa w filmie również jej pseudonimu Sita.
Choeung Ek to tzw. „pola śmierci” („The Killing Fields”) – miejsce pod Phnom Penh, dokąd wywożono zwłoki i gdzie mordowano więźniów S-21. Obecnie kompleks memorialny.
Krama – gror-maa – chusta z bawełny, w kratę, biało-czerwona lub biało-czarna.
Son Sen – członek kierownictwa Czerwonych Khmerów – odpowiedzialny za więziennictwo.
Siwy człowiek, który maluje obrazy i portrety Pol Pota to Vann Nath – jeden z siedmiu więźniów, którzy przeżyli Tuol Sleng.
Duch ogląda na laptopie fragmenty filmu Rithy Panha „S-21”.
S-21 to Tuol Sleng – więzienie zlokalizowane w budynkach dawnej szkoły średniej w stolicy Kambodży Phnom Penh. Obecnie Muzeum Ludobójstwa. S – 21 było centralnym więzieniem dla kadr i osób podejrzanych o spisek. Według dotychczasowych ustaleń zamordowano lub zamęczono w nim 12380 osób. S-21 Tuol Sleng jest tak ważne ponieważ Czerwoni Khmerzy uciekając w 1979 roku ze stolicy nie zdążyli zniszczyć jego archiwum. Znalezione i dokładnie opracowane archiwa te stały się głównym materiałem dowodowym w toczącym się nadal procesie Czerwonych Khmerów.
Bezcenne okazały się też zeznania osób, które przeżyły S-21.
Żyją również niektórzy strażnicy więzienni – przebywają na wolności.
Konfrontacja oprawców i ofiar była tematem wcześniejszego filmu Rithy Panha „S-21. The Khmer Rouge Killing Machine”. Jego atmosfera, sceneria i konwencja przypominają te z dzisiejszego filmu z tym, że tam mamy dialogi, a tu monolog.
Powiem, że akurat to podobieństwo do „S-21.The Khmer Rouge Killing Machine” sprawiło, że początkowo czułem się nowym filmem Rithy Panha trochę rozczarowany. Pomyślałem, że to nie będzie nic nowego. Myliłem się.
Koniecznie trzeba nadmienić, że w obu produkcjach wykorzystano unikalne zdjęcia i filmy dokumentalne z czasów rządów Czerwonych Khmerów. Proszę popatrzeć, że to dzieci i młodzież zrobiły w Kambodży rewolucję ! Izolowane od rodziców, wychowywane „przez rewolucję” i „dla rewolucji”, niepiśmienne, bezwarunkowo oddane sprawie lub zmuszone do tego strachem i głodem.
Z różnych przyczyn Duch jest do tej pory jedyną osobą skazaną przez Trybunał Czerwonych Khmerów! Pol Pot nie żyje od 1998 roku, Ta Mok od 2006 roku. Proces pozostałych czterech osób stanowiących ścisłe kierownictwo Czerwonych Khmerów nadal toczy się w Phnom Penh.
Osoby bardziej zainteresowane Czerwonymi Khmerami i ich procesem zapraszam na dłuższą rozmowę po filmie.
Spróbujemy odpowiedzieć na pytania
Dlaczego proces odbywa się dopiero teraz? Dlaczego sądzeni są jedynie Nuon Chea, Khieu Samphan, Ieng Sary i Ieng Thirith (we wrześniu 2012r. Ieng Thirith została wykluczona z procesu ze względu na to, że cierpi na chorobę Alzheimera)?
Porozmawiamy o tym dlaczego świat nie reagował na to co od 1975 roku do 1979 roku działo się w Kambodży?
Dlaczego miejsce Kambodży w ONZ do 1990 roku zajmowali przedstawiciele rządu Pol Pota?
Dlaczego do niedawna w szkołach kończono naukę historii Kambodży na 1970 roku i dlaczego najnowszą historią tego kraju zajmują się prawie wyłącznie cudzoziemcy?
Poruszymy też problemy czysto prawne towarzyszące procesowi.
To wszystko po projekcji, ale teraz przed Państwem wstrząsający film – dokument o tym jak słowami pisarki Zofii Nałkowskiej „ludzie ludziom zgotowali ten los”.
Wybrana literatura:
Becker Elizabeth, Bophana, 2010
Behind the Darkness, Taking Responsibility Or Acting Under Orders?, 2011
Bizot Francois, Brama, 2006
Bizot Francois, Facing the Torturer, 2012
Brinkley Joel, Cambodia’s Curse, 2011
Chandler David, Voices From S-21, 1999
Idling Peter Froberg, Uśmiech Pol Pota, 2010
Dunlop Nic , The Lost Executioner, 2005
Transkrypcja wg David Smyth and Tran Kien, “Tuttle Practical Cambodian Dictionary”, 1995.
* Ze wstępu wygłoszonego przed projekcją filmu kambodżańskiego reżysera Rithy Panha pt.: „Duch, pan piekielnej kaźni”, która miała miejsce podczas trwania 6. Festiwalu Filmowego „Pięć smaków” ( www.piecsmakow.pl ) w Warszawie w dniach 25 i 27 października 2012r. Część tekstu pochodzi także z materiałów do dyskusji , która odbyła się 27 października 2012 roku po projekcji filmu w ramach bloku tematycznego „Wolność w Azji” pod patronatem m.in. Instytutu Lecha Wałęsy ( www.ilw.org.pl/aktualnosci ).
Jacek Świercz
e-mai: [email protected]
Wyjątkowa, jedyna na rynku wycieczka szlakiem Pol Pota to okazja by zobaczyć i poznać Kambodżę z całym jej bogactwem. Dopełnieniem atrakcji będzie piękny Laos. Wyprawę poprowadzi Jacek Świercz, wybitny znawca Kambodży, Czerwonych Khmerów i Laosu. Luty 2015.
14 DNI
Dodaj komentarz